Οι ηρωίδες του 1821: Το πρότυπο συμπεριφοράς των γυναικών του Σουλίου
Η εικόνα της γυναίκας-μαχήτριας πλανάται ως αντανάκλαση πάνω σε αυτές που συμμετείχαν στην Επανάσταση και στον αγώνα της ανεξαρτησίας. Ο θρύλος συντηρούνταν μέσα από τα δημοτικά τραγούδια που εξυμνούσαν τα κατορθώματα των κλεφτών και μαζί των θηλυκών μελών της οικογένειας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα τραγούδια για τις Σουλιώτισσες, που την τελευταία δεκαετία του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα υπερασπίστηκαν τα χωριά τους ενάντια στις δυνάμεις του Αλή Πασά. Η ιστορία τους λειτούργησε ως πρότυπο συμπεριφοράς και δράσης. Ξεχωρίζει το τραγούδι για την
εβδομηντάχρονη Δέσπω Σέχου-Μπότση -σύζυγο του οπλαρχηγού Γεωργάκη Μπότση-, η οποία οχυρώθηκε με τις κόρες, τις νύφες και τα εγγόνια της στον πύργο του Δημουλά και ύστερα από σθεναρή αντίσταση τον ανατίναξε, ώστε να μην παραδοθούν στον εχθρό. Επίσης ξακουστή και άξια μαχήτρια ήταν η Καπετάνισσα Δέσπω Τζαβέλα, αδερφοποιητή του καπετάνιου Φώτου Τζαβέλα και η Λένη Μπότσαρη, αδελφή του Νότη που «ξεσπαθώνει σαν άντρας και κυνηγά του Τούρκους», όπως έλεγε τραγούδι της εποχής.
Οι γυναίκες της περιοχής πολέμησαν με μαχαίρια, ξύλα και πέτρες για να αποτρέψουν την οριστική κατάληψη του Σουλίου από τα στρατεύματα του Αλή Πασά. Το Δεκέμβριο του 1803, όταν διαπίστωσαν πως ο αγώνας είναι μάταιος, 200 γυναίκες έπεσαν στον γκρεμό για να μην γίνουν σκλάβες σε αυτό που έχει περάσει στην ιστορία ως «χορός του Ζαλόγγου» της 16ης του Δεκέμβρη του 1803. «Το ίδιο έκαναν και οι γυναίκες που δε μπόρεσαν να σπάσουν τον κλοιό στο μοναστήρι του Σέλτσου στη Βρεσθένιτσα».
Οι Φαναριώτισσες
Η φαναριώτικη κοινωνία ήταν ένα πλήθος ανθρώπων ποικίλων προελεύσεων, μια ευρύτατη ομόκεντρη περιφέρεια από τον Βόσπορο έως τον Δούναβη. Αν και οι Φαναριώτες έχουν αποτελέσει αντικείμενο συστηματικής μελέτης, δεν υπάρχει ολοκληρωμένη μελέτη για τις Φαναριώτισσες. Εξετάζονται ως φορέας πολιτισμού και προετοιμασίας της Ελληνικής Επανάστασης, στο πλαίσιο της κοινωνίας των παραδουνάβιων ηγεμονιών. Καθώς αποτελούσαν εξαίρεση στον κανόνα που ήθελε τη γυναίκα στην προεπαναστατική Ελλάδα απαίδευτη, στο περιθώριο της κοινωνικής ζωής κατά την οθωμανική συνήθεια και υποτακτική, απολάμβαναν ξεχωριστές ελευθερίες και προνόμια. Η θέση τους έμοιαζε πιο κοντινή με τη θέση των γυναικών στη Δυτική Ευρώπη. Η πρώτη γυναίκα που ξεχώρισε στο Φανάρι, η γυναίκα πρότυπο για τις Φαναριώτισσες ήταν η Ρωξάνδρα Μαυροκορδάτου, μητέρα και παιδαγωγός του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου.
Οι πολιτικά δραστηριοποιημένες ηρωίδες του 1821
Στο Δοκίμιον Ιστορικόν περί της ελληνικής Επαναστάσεως που παρέθεσε ο Ιωάννης Φιλήμων, ιστορικός και συγγραφέας δεν υπήρχε κάποιο γυναικείο όνομα. «Κατεγράφη μόνο η περίπτωση της Κυριακής Ναύτου από την Κωνσταντινούπολη, η οποία εκ παραδρομής κατάλαβε τη συμμετοχή του -ιατρού- συζύγου της. Για να μην μαρτυρήσει το μυστικό έδωσε και αυτή τον όρκο των Φιλικών και δούλεψε πιστά για τους σκοπούς της Εταιρείας.
Αναφορές σε μυημένες γυναίκες κάνουν μεταγενέστερα η Εφημερίς των Κυριών και οι γυναίκες ιστορικοί, Σωτηρία Αλιμπέρτη και Κούλα Ξηραδάκη. Αυτές οι ηρωίδες του 1821 που συμμετείχαν ήταν είτε Φαναριώτισσες, είτε αστές που κατόρθωσαν να διαρρήξουν τους φραγμούς του φύλου τους, χάρη στη μόρφωση, τη γλωσσομάθεια και την οικονομική τους επιφάνεια.
Τόποι διαβίωσης και δραστηριότητας ήταν η Κωνσταντινούπολη με τις παραδουνάβιες ηγεμονίες, όπου οι Έλληνες ευημερούσαν και υπήρχε σχετική πνευματική άνθιση. Ήταν και κοντά στην έδρα της Φιλικής Εταιρείας (το 1814 αυτή ήταν η Οδησσός και το 1818 η Πόλη). Ανάμεσά τους βρίσκονταν γυναίκες με πνευματικές ανησυχίες, διανοούμενες και μεταφράστριες, οι οποίες διατηρούσαν φιλολογικά σαλόνια -κατά τα γαλλικά πρότυπα- και βοήθησαν στη διείσδυση των φιλελεύθερων ιδεών του Διαφωτισμού και της Επανάστασης.
Αυτό έγινε στο σαλόνι της Ευφροσύνης Νέγρη από το Ιάσιο, κόρης του Νικολάου Μαυρογένη και γυναίκας του Κωνσταντίνου Νέγρη, η οποία δολοφονήθηκε από τους Τούρκους για τη δράση της, με το ξέσπασμα της Επανάστασης. Την ίδια πρακτική ακολουθούσε και η αδελφή της Ευφροσύνης, η Ρωξάνδρα Μαυρογένους, με το σαλόνι της -στο μέγαρο της οικογενείας στα Θεραπειά- να γίνεται κέντρο των επαναστατών. Οι συγκεκριμένες ηρωίδες του 1821 κατόρθωσαν να σπάσουν τα στεγανά του φύλου τους και να συμμετέχουν στις οργανώσεις που προετοίμασαν το έδαφος για την ελληνική επανάσταση, τη Φιλόμουσο Εταιρεία και τη γνωστότερη και σπουδαιότερη, Φιλική Εταιρεία.
H Eλισάβετ Υψηλάντη
Ίσως η πιο εμβληματική μορφή γυναίκας από τις ηρωίδες του 1821, η οποία συνδέθηκε με τη Φιλική Εταιρεία ήταν η Ελισάβετ Υψηλάντη, η μητέρα των Υψηλάντηδων «µία από τις επιβλητικότερες γυναίκες του έξω ελληνισµού, η µητέρα της ιεράς πεντάδας. Η πρωτοµάνα των Φιλικών. Η μητέρα των Υψηλάντηδων. Η γυναίκα που τα έδωσε όλα, μα όλα για την ελευθερία της πατρίδας». Κατά τη διάρκεια του ρωσοτουρκικού πολέμου εκδιώχθηκε μαζί με τον άνδρα της από τη Μολδοβλαχία από τους Οθωμανούς που δολοφόνησαν τον πεθερό της. Ενέκρινε το έργο της Φιλικής Εταιρείας, χρηματοδότησε τον Αγώνα και παραχώρησε το αρχοντικό της οικογένειας για τη συγκέντρωση των εταίρων. Στην προσπάθεια για την εξασφάλιση πόρων και μέσων, για το ξεκίνημα της Επανάστασης στις ηγεμονίες και μπροστά στην αδυναμία εξασφάλισης οικονομικής ενίσχυσης από το ρωσικό θησαυροφυλάκιο -με έμμεσο ή άμεσο τρόπο-, ο Αλέξανδρος και ο Δημήτριος Υψηλάντης στηρίχτηκαν σε οικογενειακούς πόρους.
Η πολυμήχανη Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα
Η Μαντώ Μαυρογένους και η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα αποτέλεσαν τις πιο προβεβλημένες στην εποχή τους αλλά και στα μεταγενέστερα χρόνια γυναίκες της Επανάστασης.Προέρχονταν από αστικά περιβάλλοντα νησιώτικου χώρου. Οι εξαιρετικές και ασυνήθιστες πράξεις τους τις έβγαλαν από την αφάνεια και τις έφεραν στο επίκεντρο συνταρακτικών εξελίξεων σε μια περίοδο γενικότερων ανακατατάξεων. Και οι δύο ακολούθησαν μοναχικές και ιδιαίτερες διαδρομές που ξεπερνούσαν τα κοινωνικά όρια του φύλου τους. Αμφότερες διέθεταν σημαντικά χρηματικά κεφάλαια, χωρίς την ανδρική πατρωνία. Η Μπουμπουλίνα προερχόταν από τον κόσμο της αναπτυσσόμενης εμπορικής ναυτιλίας.
Ήταν ώριμη χήρα δυο πλουσίων συζύγων. Η «πολύτολμος και πολυπράγμων» αυτή γυναίκα δεν πέρασε απαρατήρητη ούτε από τους σύγχρονούς της ούτε από τους μεταγενέστερους. Ηρωικό πρότυπο της ατρόμητης και ανεξάρτητης αγωνίστριας, πολυμήχανη και με οξεία αντίληψη είχε χαρακτήρα «ανοικτόν, άπλαστον, ορμητικόν και δεσποτικόν, ο οποίος επροκάλει αμέσως εις τους πλησιάζοντας αυτήν ή την συμπάθειαν ή την αντιπάθειαν αλλά κανέναν δεν άφηνε ψυχρόν και αδιάφορον». Η δράση και η προσωπικότητά της συνδέθηκε με μια μακρά σειρά μυθικών και ιστορικών προσώπων.Την αποκάλεσαν «Αμαζόνα», «νέα Σαλαμινομάχο», «νέα Αρτεμισία» ή και «Σπαρτιάτισσα», συνδέοντας. Έγινε «ντάμα» στα παιγνιόχαρτα που τύπωναν Φιλέλληνες στο εξωτερικό. Καθώς δεν άφησε ιδιόχειρα ή υπαγορευμένα γραπτά τεκμήρια τη γνωρίζουμε μόνο από τις δημόσιες πράξεις της, όπως αυτές αποτυπώθηκαν στα κείμενα τρίτων με όλες τις αντιφάσεις και την υποκειμενικότητα που αυτά μπορεί να εμπεριέχουν. Δολοφονήθηκε για λόγους τιμής το 1825 χωρίς να τιμωρηθούν οι δράστες.
Η ηρωίδα της Μυκόνου, Μαντώ Μαυρογένους
Η Μαντώ Μαυρογένους από αρχοντική νησιώτικη οικογένεια με δεσμούς με το φαναριώτικο περιβάλλον. Είχε κληρονομήσει μεγάλη πατρική περιουσία. Η ηρωίδα της Μυκόνου, η “bella Greca”, ενσαρκώνει το ρομαντικό πρότυπο της ελληνίδας αγωνίστριας. Η ευγένεια, η ανιδιοτέλεια και τα πατριωτικά της αισθήματα σε συνδυασμό με τη μόρφωση, την καλλιέργεια, τη χάρη και την ομορφιά της προκαλούσαν αισθήματα ειλικρινούς θαυμασμού. Γι’ αυτό το πορτρέτο και η δράση της φιλοτεχνήθηκαν με τον καλύτερο τρόπο από τους ξένους περιηγητές και τους Φιλέλληνες. Η Ελληνική Επανάσταση, ήταν η πρώτη και μόνη επανάσταση του ρομαντισμού και οι Ευρωπαίοι που στρατεύονταν προσωπικά στο πλευρό του αγωνιζόμενου ελληνικού έθνους ένιωθαν συγκίνηση μπροστά στις θυσίες και την προσφορά- των γυναικών στον αγώνα τους για την απελευθέρωση από την «ανομία» των τυράννων και την ανεξαρτησία. Πέθανε πάμφτωχη και παραμελημένη χωρίς να λάβει ανταμοιβή από την πολιτεία για την προσφορά της στον Αγώνα».
